Maatschappelijke participatie van mensen met een psychische kwetsbaarheid

Hervormingsagenda

Met de decentralisaties hebben gemeenten er een verantwoordelijkheid bij gekregen, terwijl er grote uitdagingen voor ons liggen. Het aantal meldingen verward gedrag neemt toe. Het aantal dak- en thuislozen eveneens. Voor mensen met een kwetsbaarheid, in het bijzonder mensen met een psychische kwetsbaarheid, is marginalisatie een reëel gevaar. Om deze uitdagingen het hoofd te bieden, heeft de gemeente Zwolle met haar partners een Hervormingsagenda opgesteld, waarvan een van de sporen is het versterken van de sociale basis. De ambitie is dat sociale voorzieningen toegankelijk zijn voor iedere inwoner van Zwolle.

Marginalisatie

Marginalisatie is het tegendeel van participatie. Van Delden (2019) omschrijft marginalisatie als de afwezigheid van sociale relaties. Het is verleidelijk om marginalisatie te beschouwen als een individueel probleem dat op te lossen is met een persoonsgerichte interventie, bijvoorbeeld door een persoon simpelweg met nieuwe mensen in contact te brengen. Van Delden laat echter zien dat het verlies van sociale relaties een complex en dynamisch proces is dat werkt op de verschillende niveaus van het individu, zijn directe omgeving en de samenleving in bredere zin. Eenvoudige oplossingen zijn er niet.

Participatie

Participatie behelst dus het aangaan en onderhouden van betekenisvolle verbindingen. Dat heeft de vorm van sociale activiteit: vrienden bezoeken, vrijwilligerswerk verrichten, burenhulp verlenen. Participatie en sociale activering gaan hand in hand. Het is jammer dat “activeren” in het Nederlands een overgankelijk werkwoord is, want het suggereert dat de persoon geactiveerd wordt, terwijl het juist iets is dat hij of zij zelf doet.

Maatschappelijke participatie

Maatschappelijke participatie brengt voor mensen met een psychische kwetsbaarheid hun eigen problemen mee. Vanwege de aandoening zal er sprake zijn van functieverlies. Tevens spelen vooroordelen en stigma een rol, wat uitsluiting veroorzaakt. De combinatie van functieverlies en stigma leidt vrijwel altijd tot schaamte, waardoor de persoon geneigd zal zijn zich terug te trekken. Mensen verliezen hun sociaal netwerk, maatschappelijke rollen, zelfvertrouwen en toekomstperspectief. Het vergt een lange periode van herstel om dit verlies ongedaan te maken.

Herstel

De bekendste omschrijving van herstel is gegeven door Anthony (1993). Via de cliëntenbeweging heeft het zich over de wereld verspreid, enerzijds als reactie op de beperkingen van het dominante medische model, anderzijds uit onvrede over de marginale positie van mensen met een psychische kwetsbaarheid. De herstelbeweging is tevens een emancipatiebeweging. Herstel is niet hetzelfde als genezing, en het gaat niet over het behandelen van een aandoening maar over het hebben van een vervullend leven ondanks de aandoening:

“Herstel is een uniek en ten diepste persoonlijk proces waarin iemand zijn houding, waarden, gevoelens, doelen, vaardigheden en rollen verandert. Herstel is een manier om een bevredigend, hoopvol leven te leiden, met een zinvolle bijdrage aan de gemeenschap, ondanks de beperkingen van de aandoening. Herstel heeft te maken met het ontstaan van een nieuwe betekenis en zin in het leven, terwijl men over de rampzalige gevolgen van een psychiatrische aandoening heen groeit.”

Omdat herstel zo’n uniek en persoonlijk proces is, laat het zich niet protocoliseren. Er is geen methodiek voor. Niettemin is het mogelijk herstel te faciliteren, wat we bij Focus trachten te doen. Focus biedt mensen een vrije ruimte waar ze geaccepteerd worden zoals ze zijn, zich deel kunnen voelen van een gemeenschap, aangesproken worden op hun talenten en ambities, zich kunnen ontwikkelen in een veilige omgeving en succeservaringen opdoen.

Onze kernwaarden

Onze kernwaarden zijn ervaringsdeskundigheid, gelijkwaardigheid en wederkerigheid. We creëren een sociale omgeving waaraan iedere deelnemer naar vermogen bijdraagt. Hierin onderscheiden we ons van de hulpverlening, die zich kenmerkt door een een-op-eenrelatie tussen hulpverlener en cliënt die per definitie niet gelijkwaardig is. Uiteraard heeft deze sociale omgeving wel verbinding met de buitenwereld. Naast mensen met een psychische kwetsbaarheid zijn er mensen met een vluchtelingenachtergrond, jongeren die een taakstraf uitvoeren en wijkbewoners die het gewoon fijn vinden om aan onze activiteiten mee te doen. De meeste deelnemers stromen na een of twee jaar door naar een opleiding, een baan of regulier vrijwilligerswerk. Daarnaast trekken onze ervaringsdeskundigen eropuit om door middel van training en voorlichting de maatschappij gastvrijer te maken voor mensen uit de doelgroep.

Maatschappelijke participatie vraagt een inspanning van de persoon zelf, maar ook een aanpassing van de omgeving. Gemeenten zullen hierop in moeten spelen, enerzijds door herstel te faciliteren en anderzijds door de samenleving te ondersteunen in het omgaan met mensen met een psychische kwetsbaarheid. Herstelinitiatieven en ervaringsdeskundigen leveren daaraan een waardevolle bijdrage.

Literatuur

Anthony, W.A. (1993). Recovery from mental illness: The guiding vision of the mental health service system in the 1990s. Psychosocial Rehabilitation Journal, 16(4), 11-23.
Delden, P. van (2019). Marginalisatie: Meedoen in een complexe samenleving. Alkmaar: Uitgeverij van Gennep.

Over de auteur

Roel Suidgeest (1970) is directeur van Stichting Focus te Zwolle. Hij werkt sinds 2006 in de cliëntenbeweging, onder andere als projectmedewerker, onderzoeksleider en beleidsmedewerker.

Over Stichting Focus

Focus is in 1995 begonnen als inloop- en informatiecentrum van en voor mensen uit de psychiatrie. In de loop der tijd heeft het zich ontwikkeld tot een breed zelfregie- en herstelinitiatief van mensen met en zonder psychische kwetsbaarheid. Focus heeft onder andere een kunstatelier, een textielatelier, een lifestyle-winkel en een plantenasiel, en biedt advies, voorlichting en training aan cliënten, naasten, hulpverleners en beleidsmakers. Zie focuszwolle.nl.